“Başka Türlü Stüdyo” olarak adlandırılmış olan stüdyo dersinin temel konusu, Balıkesir Gömeç ilçesinde ekolojik kaynakları ve toplumsal kırılganlıkları göz önünde bulunduran bir konut yerleşiminin planlaması ve tasarımıdır. Stüdyo kentsel, toplumsal ve ekolojik etkinliklerin saha gezisi bulgularını, sözlü alıntılar ve diğer öznel deneyimlerin çoklu imaj ve gündelik yaşamdan toplanan kanıtlar ile bilişsel düzlemde haritalandığı incelemeleri içermektedir.
Bu yazı, İTÜ Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Lisans Programı, 2022-23 Güz dönemi üçüncü dönem stüdyosunda uygulanan bir yöntem denemesi hakkındadır. Bu stüdyoda öğrenciler, mesleklerindeki analitik bilgi ve uygulama pratiklerini, bir sinema izleyicisi deneyimi ile görsel medyanın farklı arayüzlerine aktarmaya çalışmışlardır. Proje yürütücüleri ve öğrencileri birlikteliğinde “Başka Türlü Stüdyo” olarak adlandırılmış olan stüdyo dersinin temel konusu, Balıkesir Gömeç ilçesinde ekolojik kaynakları ve toplumsal kırılganlıkları göz önünde bulunduran bir konut yerleşiminin planlaması ve tasarımıdır. Stüdyo kentsel, toplumsal ve ekolojik etkinliklerin saha gezisi bulgularını, sözlü alıntılar ve diğer öznel deneyimlerin çoklu imaj ve gündelik yaşamdan toplanan kanıtlar ile bilişsel düzlemde haritalandığı incelemeleri içermektedir. Bu incelemeler, stüdyo sahiplerinin aynı zamanda bir izleyici olarak seçtikleri filmlerden ürettikleri ve filmlerde yer alan barınma pratiklerini aktaran el çizimleri, görüntüler ve kolajlar ile her bir sinematik evrenin temsil edildiği ölçekli maketlerin üretimiyle devam etmiştir.
Öğrencinin stüdyo yürütücüleriyle birlikte yöntemini kurduğu bir şekilde mekana dair bilgiyi keşfetme ve içselleştirmesine yönelik stüdyo çalışmalarında sinematografik ürünlerin ve sinema tekniklerinin kullanılması tasarım stüdyolarında sıkça karşılaştığımız bir tekniktir (Eser, 2019). Benzer şekilde şehir ve bölge planlama stüdyolarında da sinema aracılığıyla mekânsal bilginin izini sürmenin önemli olduğunu düşünüyoruz. Bu amaçla planladığımız stüdyonun görevini, sinemanın bir planlama aracı olarak uyarlandığı “Stüdyoda Sinema Evreninden Öğrenmek ” olarak adlandırabiliriz.
Şehir ve Bölge Planlama Stüdyosu Pedagojisinin Evrimi
Tarihsel bir okumayla, tasarım stüdyolarındaki yaygın pedagojinin planlama eğitiminin farklı aşamalarında da geçerli olduğu söylenebilir. Wetmore ve Heuman (1988)’e göre planlamanın, tasarımı reddetmesi ve 1960’ların sonu ve 1970’lerin başındaki kentsel meselelere yanıt vermek için sosyal bilim yönelimini benimsemesi ile birlikte pedagojik bir yaklaşım olarak “stüdyo” tanımı da genişletilmiştir. Baum (1997), bu durumu uygulamaya yönelik öğretimi değiştiren “gizli bir müfredat” (İngilizce deyişiyle “hidden curriculum”) olarak nitelendirmiştir. Sosyal bilimlerin planlamadaki etkisinin artmasıyla birlikte, stüdyo pedagojisinin planlama literatüründeki önemi de azalmıştır. 1990’larda planlama literatüründe, uygulamaya dayalı eğitime, dolayısıyla stüdyo temelli öğrenmeye geri dönüş ile ilgili tartışmaların başladığı görülmektedir.
“İTÜ’deki birinci sınıf tasarım eğitimi, 2015 yılından bu yana, mimarlık, şehir ve bölge planlama, iç mimarlık, peyzaj mimarlığı ve endüstri ürünleri bölümlerinin birleştirilmesiyle beş disiplinin öğrencilerinin ve eğitmenlerinin birlikte olduğu bir ortam sunmaktadır.”
Friedmann (1996), Baum (1997), Birch (2001) ve Dalton (2001) tarafından yazılan makaleler, planlama eğitimi literatüründe uygulamaya dayalı öğrenmeye geri dönüşü savunan başat yayınlardır. Henüz, stüdyonun çağdaş planlama müfredatındaki rolü, öğrenme çıktıları, öğretim yöntemleri tam olarak çözülmüş değildir. Long (2012), planlama stüdyosu ve planlama stüdyosunun pedagojisi konusunda literatürde 30 yıllık bir ihmal edilme olduğunu belirtmektedir. Goldschmidt (2021)’in vurguladığı gibi, iyi bir araştırma sorusunun alanda henüz gelişmemiş alanları tespit ederek, güncel söylemlere dayanan yeni sorgulama hatları açması gereklidir. Bu nedenle bu yazı, yukarıda bahsettiğimiz Başka Türlü Stüdyo’nun süreci ve planlama eğitimi tartışmaları genişletme amacıyla hazırlanmıştır.
“Başka Türlü Stüdyo”da Sinema Evreninden Öğrenmek
Stüdyoda öğretim yöntemleri genellikle “yaparak öğrenme ” pedagojisini (Schön, 1984) takip etmektedir. Stüdyolar, öğrencilerin yer temelli problem çözme pratiğine aktif olarak katıldıkları (Neuman, 2016), yarı ve açık uçlu gerçek bir durum veya problemle müzakere ederek fiziksel ve sosyal bir bağlamda konumlandığı (Alizadeh ve diğ., 2017) ortamlardır. Tasarım eğitimi ile ilgili en önemli araştırmalardan biri olan Nigel Cross’un (1982) ‘Designerly Ways of Knowing’de, tasarımcıların kendi problem çözme süreçleri hakkında bildiklerinin büyük ölçüde “örtük bilgi” olarak kaldığını ve bu bilgileri dışsallaştıramadıkları için tasarım eğitiminin bir çıraklık öğrenim sistemine çok fazla güvenmek zorunda kaldığını söyler. Bu nedenle stüdyo derslerindeki bu örtük bilginin kendisinin, nasıl üretildiğinin ve öğrencinin bu bilgileri nasıl keşfettiğinin araştırılması gereklidir. Stüdyo pedagojisi ile ilişkili öğrenme özelliklerini açıklamak ve çağdaş şehir ve bölge planlama eğitimindeki zorlukları ele almadaki potansiyelini ve sınırlarını değerlendirmemiz önemlidir.
İTÜ’deki birinci sınıf tasarım eğitimi, 2015 yılından bu yana, mimarlık, şehir ve bölge planlama, iç mimarlık, peyzaj mimarlığı ve endüstri ürünleri bölümlerinin birleştirilmesiyle beş disiplinin öğrencilerinin ve eğitmenlerinin birlikte olduğu bir ortam sunmaktadır. Bu sistemle birlikte, farklı ölçeklerde uzmanlaşan disiplinlerin birlikte çalışma sansının arttığı spekülatif, geleneksel olmayan bir stüdyo ortamı oluşturulmuştur (Almaç ve Eser, 2021). İTÜ şehir ve bölge planlama lisans eğitiminde her dönem zorunlu olan stüdyo derslerinin birbirini tamamlayan bir sistem yaratması gerektiği yaygın bir kanıdır. Bu nedenle, birinci sınıf eğitim yöntemlerinin ve öğrenim çıktılarının üzerine inşa edilen bir stüdyo kurgulamak temel motivasyonlarından biri olmalıdır. Aynı görüşlerle kurgulanan üçüncü dönem planlama stüdyosundan Başka Türlü Stüdyo’da kazandırmayı hedeflediğimiz mesleki analitik bilgiyi ve uygulama pratiklerini keşfetmek ve içselleştirmek için çeşitli taktiklerle dönemin programını tasarladık.
Başka Türlü Stüdyo’da ilk olarak, proje sürecini parçalara ayırdık. İlk adımda kentsel, toplumsal ve ekolojik etkinliklerin saha gezisi bulgularını, sözlü alıntılar ve diğer öznel deneyimlerin çoklu imaj ve gündelik yaşamdan toplanan kanıtlar ile bilişsel düzlemde haritalamalar ürettik. İkinci adımda, sinema aracılığıyla mekansal bilginin izini sürerek sinematografik ürünleri araç olarak kullanma yaklaşımını benimsedik. Bu adımda, stüdyo sahiplerinin aynı zamanda bir izleyici olarak seçtikleri filmlerden ürettikleri ve filmlerde yer alan barınma pratiklerini aktaran el çizimleri, görüntüler ve kolajlar (Şekil 1) ile her bir sinematik evrenin temsil edildiği ölçekli maketlerini ürettik (Şekil 3). Üçüncü adımda ise, Balıkesir Gömeç ilçesinde ekolojik kaynakları ve toplumsal kırılganlıkları göz önünde bulunduran bir konut yerleşiminin tasarımını yaptık. Bu yazı, ikinci adımda kullanılan “sinema evreninden öğrenmek” yöntemleri ve sonuçları hakkındadır.
“Stüdyoda öğretim yöntemleri genellikle “yaparak öğrenme” pedagojisini takip etmektedir. Stüdyolar, öğrencilerin yer temelli problem çözme pratiğine aktif olarak katıldıkları, yarı ve açık uçlu gerçek bir durum veya problemle müzakere ederek fiziksel ve sosyal bir bağlamda konumlandığı ortamlardır.”
Sinemada mekanın temsil yöntemleri anlatılıp öğrencilerden istedikleri bir filmi seçmeleri istenmiştir. Filmi seçerken herhangi bir kısıtlama yoktu, sadece mekanın yaşam alanı olarak temsil edildiği filmlerin seçilmesinin ilerleyen adımlarla daha iyi örtüşeceğini vurguladık. İlk görev, seçtikleri filmlerden storyboardlar yapmalarıydı. Her storyboardda filmin geçtiği yaşam alanlarındaki gündelik yaşam ritüelleri üzerinden mekanı deşifre etmelerini istedik. Bu görev, barınma pratiklerini anlamak için çizim alanına odaklanmayı amaçladı. Storyboardlar üzerinden deşifre ettikleri mekanın ölçülerini tahmin ederek plan çizimleri ürettik. Bu plan çizimleri yaşam alanlarındaki ritüellerle birlikte işleyen haritalamalarla katmanlaştı. Bunu yapmanın önemi, storyboardlarla insan gözünden bakarak başladığımız mekana plan bakış açısıyla bakabilme becerisini kazandırmaktı.
Ardından filmlerdeki yaşam alanının kentle etkileşim sınırlarını düşünerek ölçeği yavaş yavaş büyütmeye başladık. Bir noktada, bu mekansal deşifre süreçlerinin vaziyet planına doğru dönüşeceğini duyurduk. Öğrenciler, plan bakış açısına odaklanarak seçilen her bir filmden konut birimi ve yakın çevresine ait ölçeği yeniden deşifre ettikleri 1/1000 vaziyet planı oluşturdular (Şekil 2). Burada ölçü-ölçek ve yapı adalarının organizasyonu konusunda bilişsel haritalarını üretmelerinde zorluklarla karşılaşmış oldular. Ancak öğrenciler, planlamanın farklı ölçeklerini algılamalarını ve tasarım-planlama süreçlerini kavramaları konusunda tekrar eden uygulamalarla bu zorlukları aşmaya gayret etmiş oldular.
“Başka Türlü Stüdyo’daki ‘gizli müfredatımız, planlama stüdyosundaki ölçekler arası geçiş sürecini tersine çevirmek ve tasarım stüdyosundan planlama stüdyosuna geçişi sağlamaktı. Ölçeği tersine çevirmekteki motivasyonumuz, planlama eğitiminde yaygın kabul gören üst ölçekten başlamak değil, insandan başlayarak konut ve yakın çevresinde mahalle ölçeğine doğru ilerleyişi sağlamaktı.”
Bu sırada, bir yerleşim ölçeği olarak konut konusunu seçtikleri sinema yapıtlarındaki yaşam deneyimi ile birlikte tartıştılar. Ardından, öğrenciler malzeme deneyleri yaparak, deneysel anlatılarla sinematik evrenlerinin temsil edildiği vaziyet planlarını ölçekli makete aktarmaya odaklandılar (Şekil 3). Çok miktarda malzemeyle denemeler yapıp seçtikleri malzemelerle kendi maket tariflerini oluşturdular. Seçilen malzemeler ve tariflerin farklılığı neticesinde her öğrencinin maket dili de birbirinden farklılaştı. Bu sayede öğrenciler, malzemeleri, malzemelerin birbiriyle etkileştiğindeki davranışları, farklı malzemelerin birleşmesiyle ortaya çıkan dokuları ve tasarım dilini keşfettiler.
Başka Türlü Stüdyo’nun dışarıdan okumasını ve yorumlamasını gerçekleştirebilmek üzere Salt Galata’da 20 Aralık’ta endüstriyel tasarımcı ve yönetmen Ali Vatansever’in katılımıyla bir günlük çalıştay düzenledik. Bir yerleşim ölçeği olarak konut konusunda seçilen sinema yapıtları üzerinden edindiğimiz deneyimleri, endüstriyel tasarımcı ve yönetmen Ali Vatansever ile bu çalıştayda paylaştık (Şekil 4). Öğrenciler, çalıştay öncesinde Vatansever’in “Saf” filmini izleme imkanı bulmuş ve çalıştayda kentsel dönüşüm ve sosyal ayrışma gibi planlamanın güncel tartışmalarında ortak deneyimlerde buluşma ve bu deneyimleri pekiştirme fırsatını yakalamışlardır. Bu çalıştayla, üçüncü dönem planlama stüdyosunda disiplin dışı araçlardan faydalanma üzerine bir arayışı tamamlamış olduk. Stüdyoda, sinema aracılığıyla mekansal bilginin izini sürmenin, mekanın ve ölçeğin kavranmasının yanı sıra, öğrencinin mekansal araştırmayı içselleştirmesinde de etkili olduğu çıkarımına varılmış oldu.
Sonuç
Başka Türlü Stüdyo’daki ‘gizli müfredatımız (Purpel, 1983)’, planlama stüdyosundaki ölçekler arası geçiş sürecini tersine çevirmek ve tasarım stüdyosundan planlama stüdyosuna geçişi sağlamaktı. Ölçeği tersine çevirmekteki motivasyonumuz, planlama eğitiminde yaygın kabul gören üst ölçekten başlamak değil, insandan başlayarak konut ve yakın çevresinde mahalle ölçeğine doğru ilerleyişi sağlamaktı. Bu, planlama eğitiminin başında olan bir ikinci sınıf öğrencisi için zorlu bir görev gibi görünebilir. Kendilerini ölçekler arası geçişe adapte ederken, aynı zamanda birinci sınıf tasarım stüdyosu deneyim ve bilgilerini aktarmaları gerekiyordu. Başka Türlü Stüdyo deneyimleriyle, bir kentsel mekanın farklı ölçeklerini algılama, insan gözünden plan bakış açısına geçmenin olanaklarını edinmenin yanı sıra yaratıcı stüdyo deneyimini artırmak üzere sinema sanatını araç olarak kullanma etkili bir kılavuz olmuştur.
Araş. Gör. Begüm Eser - Prof. Dr. Turgay Kerem Koramaz
İTÜ, Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü
Kaynaklar
Alizadeh, T., & Tomerini, D., & Colbran, S. (2016). Teaching Planning Studios: An Online Assessment Task to Enhance the First Year Experience. Journal of Planning Education and Research. 37.
Almaç, B., & Eser, B. (2021). Learning From Shadows: Reclaiming the First- Year Design Studio on the Surfaces of the Parental Home. Online Education: Teaching In a Time of Change Amps Conference 21-23 April.
Baum, H. S. (1997). Teaching Practice. Journal of Planning Education and Research, 17(1), 21–29. https://doi.org/10.1177/0739456X9701700103
Birch, Eugenie. (2001). Practitioners and the Art of Planning. Journal of Planning Education and Research, 20. 407-422.
Cross, N. (2006). Designerly ways of knowing. Springer.
Dalton, L. C. (2001). Weaving the Fabric of Planning as Education. Journal of Planning Education and Research, 20(4), 423–436.
Friedman, J. (1996). “The Core Curriculum in Planning Revisited.” Journal of Planning Education and Research15 (2): 89–104.
Giroux H. A. & Purpel D. E. (1983). The hidden curriculum and moral education : deception or discovery? McCutchan Pub. Corp.
Goldschmidt, G. (2021). The multi-skilled designer: A cognitive foundation for inclusive architectural thinking by Newton D’Souza, Newton D’Souza, in: Routledge, Oxford, UK: Research in Architecture Series (2020), p. 296, 978-1-138-12113-3.
Long, J. (2012). State of the Studio Revisiting the Potential of Studio Pedagogy in U.S.-Based Planning Programs. Journal of Planning Education and Research. 32. 431-448.
Neuman, M. (2015). Teaching collaborative and interdisciplinary service-based urban design and planning studios. Journal of Urban Design. 21. 1-20.
Schön, D. A. (1984). The Reflective Practitioner: How Professionals Think in Action. Vol. 5126, Basic Books.
Wetmore, L. B., & Heumann, L. F. (1988). The Changing Role of the Workshop Course in Educating Planning Professionals. Journal of Planning Education and Research, 7(3), 135–146.