Üretken Bir Araştırmacı, İlham Veren Bir Mentor
İTÜ Vakfı Mütevelli Heyet üyelerinden Prof. Dr. Şenol Utku 29 Mayıs 2022 tarihinde aramızdan ayrıldı. 1954 yılında İTÜ İnşaat Fakültesi’nden mezun olan Utku, ABD’de Massachusetts Institute of Technology’de (MIT) başladığı akademik kariyerini 30 yıl boyunca Duke Üniversitesi’nde sürdürdü. Yanı sıra, belirli dönemlerde ABD’deki bazı üniversiteler ve araştırma kuruluşları ile İTÜ, BÜ ve ODTÜ’de görevler üstlendi.
“Uyarlanabilir yapılar için bilgisayar tabanlı geri bildirim sistemleri konusunda dünya çapında lider bir düşünür” olarak nitelendirilen Profesör Utku’nun ardından, akademik kariyerinin büyük bölümünü geçirdiği Duke Üniversitesi bir anma yazısı yayımladı. Bu yazının Türkçe çevirisini sayfalarımıza aktarıyor, Prof. Dr. Şenol Utku’yu saygı ve özlemle anıyoruz.
İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Fakültesi’54 Mezunu Şenol Utku Vefat Etti
Duke Üniversitesi’nde otuz yılı aşkın süreyle Öğretim Üyesi olan ve ileri görüşlü araştırmalarıyla yapı sistemlerinin bilgisayarlarla çok yüzlü kesişme alanlarını geliştiren Profesör Şenol Utku 29 Mayıs’ta doksan yaşında vefat etti. Vefatı oğlu Dr. Sinan Utku tarafından duyuruldu.
Duke Üniversitesi İnşaat ve Çevre Mühendisliği Fakültesi, Profesör Utku’nun tanınan ve üretken bir araştırmacı olmasının yanında genç akademisyenlere ilham veren bir mentor olduğunu belirtti. 2002 yılında emekli olmasından sonra Duke Üniversitesi İnşaat ve Çevre Mühendisliği Fakültesi, doktora öğrencileri tarafından yazılan ve “entellektüel mükemmelliğe, yaratıcılığa, en yüksek seviyede kaliteli çalışmaya sahip makale”yi seçen ödül programına “Şenol Utku Ödül Programı” adını vererek kendisini onurlandırdı.
Duke Üniversitesi İnşaat ve Çevre Mühendisliği Fakültesi Bölüm Başkanı Profesör Henri Gavin, “İnsanlığın durumunu iyileştirmek için tasarlanmış bir meslek olan mühendislikte eğitimin rolü Profesör Utku’nun yaşamı için tematikti. Yeni fikirlerin paylaşılmasına değer verdiği gibi öğrencilerin öğrenimine her şeyin üstünde öncelik verdi” dedi Çalışmaları, asma köprüler ve uzay araçları gibi önceden yüklenmiş yapılarla ilgili problemleri çözmeye odaklanmakla beraber Profesör Utku, yüksek rüzgarlar ve güçlü depremler gibi aşırı çevre koşullarına dayanabilen sistemler tasarlamanın yeni yollarını araştırdı.
Bilgi işlem gücünün hızla arttığı 1970’ler ve 1980’lerde karmaşık mühendislik problemlerinin çözümü için birden fazla bilgisayarın nasıl kullanılabileceğini tasavvur eden ilk araştırmacılardan biriydi.
Profesör Utku, uyarlanabilir yapılar için bilgisayar tabanlı geri bildirim sistemleri konusunda lider bir düşünürdü. Çalışma konuları arasında, şeklini değiştirerek güçlü rüzgarlara karşı koyabilen büyük parabolik antenler gibi davranışını değişen koşullara uyarlayabilen karmaşık yapılar yer aldı.
1998 tarihli, bilimsel dönüm noktası niteliğindeki “Uyarlanabilir Yapılar Teorisi: Zekayı Mühendislik Ürünlerine Dahil Etmek” isimli kitabında, giderek daha sofistike hale gelen sensörlerin, aktüatörlerin ve mikroişlemcilerin yapı sistemlerini kontrol etmek için nasıl kullanılabileceğini ayrıntılı olarak irdeledi.
Profesör Utku, 1949 yılında İstanbul Erkek Lise’sinden, 1954 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi’nden mezun oldu. 1960 yılında Massachusetts Institute of Technology’den Doktora (Sc.D.) derecesi aldı. Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve İstanbul Teknik Üniversitesi’ndeki görevlerinden sonra 1965 yılında Amerika Birleşik Devletleri’ne dönerek, Jet Propulsion Laboratory’de kıdemli araştırma mühendisi olarak çalışmalarına devam etti. 1970 yılında geçtiği Duke Üniversitesi’nde öğretim ve araştırma çalışmaları devam etti. O zamanki adıyla İnşaat Mühendisliği Bölümü’nde ve Bilgisayar Bölümü’nde profesör oldu.
Profesör Utku, Duke Üniversitesi’nde 10’dan fazla dok tora tez öğrencisinin ana danışmanı oldu. Yedi yıl boyun ca bölümünün Lisans program direktörü ve ardından üç yıl boyunca Lisansüstü program direktörü olarak görev yaptı. Üniversitenin ilk bilgiyarlı mühendislik derslerinin bazılarını verdi.
Lee Shoemaker Profesör Utku’nun eski bir öğrencisiydi. 1975 yılında Duke Engineering’de Lisans derecesini tamamladıktan sonra Avondale Tersanesi’nde gemi gövdelerinin sonlu analizi ile ilgili bir pozisyona geçti. Birkaç yıl burada çalıştıktan sonra mühendis olarak kendisini daha fazla geliştirme ihtiyacını hissederek eski hocası Profesör Utku’yla irtibata geçti. Profesör Utku, onu Duke’a geri dönmeye davet etti.
Shoemaker “Hocamın bu sözleri hayatımı değiştirdi” dedi. Profesör Utku’nun vefat haberini aldıktan sonra Shoemaker, hocasına hitaben “25 Yıl Önce Göndermem Gereken Mektup” başlıklı bir mektup yazdı. Shoemaker mektubunda, “Bana sadece mentorluk yapmakla kalmadınız, doktoramı almam için bana rehberlik ettiniz, aynı zamanda bana ve aileme inanılmaz derecede sıcaktınız. Çocuklarım sizi idol olarak gördü. En büyük oğlum Chris, siz emekli olmadan hemen önce Duke İnşaat Mühendisliği’den mezun olduğunda gururumuzu bizimle paylaştınız” diye devam etti. “Duke’dan aldığım mühendislik derecesi bana başka türlü asla ulaşamayacağım kapıları açtı ve akademiyi ve özel sektörü kapsayan uzun ve mutlu bir kariyerin son yıllarına kadar gelmemi sağladı. Hiç şüphe yok ki tüm bunların gerçekleşmesinde önemli bir rol oynadınız. Size sonsuza dek minnettar olacağım,” dedi.
Profesör Utku, Amerikan İnşaat Mühendisleri Derneği’nin (ASCE) bir üyesiydi ve çok sayıda yapı mühendisi neslini eğiten klasik “Temel Yapı Analizi” kitabının ortak yazarlığı da dahil olmak üzere dokuz kitabın yazarıydı. Profesör Utku ayrıca 60’ tan fazla hakemli bilimsel dergi makalesi yayımladı.
Duke Üniversitesi İnşaat ve Çevre Mühendisliği Fakültesi’nde profesör olan John Dolbow, “Hocamızın ‘doğa olayları doğal afet olmamalı’ deyişini her zaman hatırlayacağım. Bu sözler hocamızın mühendisliğe yaklaşımını özetliyor. Depremlerin gücünün ve özellikle Türkiye’de sebep olabileği hasarın farkındaydı. Kontrol edemeyeceğimiz olayların felakete dönüşmesini önlemek için kontrol stratejileri uygulamamız gerektiği tezini her zaman savundu.” dedi.
Profesör Utku’nun öğrencisi Metwally H. AbouHamd’ın 1976 tarihli doktora tezinde, şair ve köprü tasarımcısı David B. Steinman’dan alıntılanan şiir hocanın felsefesini özetliyor:
“Yolunu düzeltmek ve yükleri taşımak
İnsan kardeşliğini bağlamak için
Ortakça faydalanılacak köprüyü
İnşa etmeme yardım et.”
Hayat Hikayeleri – Şenol Utku
İTÜ İnşaat Fakültesi 1954 Yili Mezunları
50. Mezuniyet Yılı Ani Kitabı’ndan…
Şenol Utku, Urfa’nın Suruç kazasında doğdu. 1949 yılında İstanbul Erkek Lisesi’nden, 1954 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) İnşaat Fakültesi’nden mezun oldu. 1949-55 döneminde Necmi Şahin ve Anadolu İnşaat Müteahhitlik firmalarının inşaat şantiyelerinde çalıştı. 1955-56 yıllarında İTÜ İnşaat Fakültesi Demiryolları Kürsüsü’nde “asistan”lık yaptı. 1956-57 yıllarında İstihkam Okulu’nu birincilikle bitirdi ve “İstihkam Yedek Subayı” olarak askerliğini yaptı.
1957 yılında Cemal Okçuoğlu firmasının İstanbul Salıpazarı Antrepo inşaatında “şantiye mühendisi” oldu. 1957 yılında “Fulbright öğrencisi” olarak ABD’de Massachusetts Institute of Technology’de (MIT) lisansüstü eğitimine başladı.
1959 yılında MIT’den yüksek lisans (Science Master) derecesini aldı. 1960 yılında MIT’de doktora (Doktor of Science) derecesini aldı. 1958-59 yıllarında MIT’de İnşaat Mühendisliği Bölümü’nde “Asistan”lık yaptı. 1959-60 yıllarında MIT’den izinle, IBM’in Matematik ve Uygulamaları Bölümü’nde “Araştırma Mühendisi” oldu. 1960-62 yıllarında MTA’da İnşaat Bölümü’nde, “Yapı Mekaniği Yardımcı Profesörlüğü” ve yaz aylarında Lincoln Laboratory, MITRE Corp. ve JPL’de “araştırma mühendisliği” yaptı.
İnşaat Mühendisliği Profesörü”, 1973 yılında da “Bilgisayar Bilimi Profesörü” olarak atandı.
1976 yılında İTÜ Temel Bilimler Fakültesi’ne “Nümerik Analizi Profesörü”, 1977’de Boğaziçi Üniversitesi (BÜ), Fen ve Edebiyat Fakültesi’ne “Bilgisayar Profesörü” olarak atandı. 1980-87 yılları arasında DU’da “İnşaat Mühendisliği Lisans Çalışmaları Direktörü” olarak, 198780 yıllarında “İnşaat Mühendisliği Doktora Çalışmaları Direktörü” olarak görev yaptı.
1970-1997 yılları arasında JPL’de mekanik, bilgisayar yazılımı ve kontrol alanlarında danışmanlık yaptı.
1998 yaz yarıyılında “Fulbright Öğretim Üyesi” olarak Marmara Araştırma Merkezi (TÜBİTAK), ODTÜ, Bilkent Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, İTÜ, Fatih Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi gibi yükseköğretim ve araştırma merkezlerinde, son yirmi meslek yılındaki uğraşlarını kapsayan Adaptive Structures, Incorporating ıntelligenvce into Engineering Products (CRC Press, 1998) adlı kitabındaki yeni bilgileri meslektaşlarıyla görüştü.
2002 yılında DU’den emekliye ayrılarak, “Emekli İnşaat Mühendisi Profesörü” ve “Emekli Bilgisayar Bilimi profesörü” oldu.
“O, sevgi dolu bir insandı”
İTÜ Vakfı Dergisi’nde Şenol arkadaşımızla ilgili bir anma yazısı hazırlanacağı bildirildiğinde, sınıf arkadaşı olarak ben de iki satır yazmak istedim. Zira ABD’de uzun yıllar çalıştığı DUKE Üniversitesi onu anlatan çok güzel bir yazı yayımlamış, burada o yazıya yer veriyoruz.
Tabii üniversitenin hazırladığı yazı Şenol’un bilimsel yanını ön plana çıkarıyor, ben ise onun arkadaş ve insan sevgisi yanını anlatacağım. Zaten o, kendi aramızda bilimsel dehasını hiç hissettirmez ama sevgi yönünü hep ön plana çıkarırdı. O, insanları seven bir yapıdaydı, biz sınıf arkadaşlarını ise daha da fazla sever, etrafa neşe saçardı. Bir araya geldiğimiz zaman herkesi kucaklar, hanımların elini öperdi. O, sevgi dolu bir insandı. Onu çok özleyeceğiz.
Fotoğrafta Şenol ve ben Atatürk Barajı’nda seyirdeyiz. Bu fotoğrafı neden buraya koymak istediğime gelince; Şenol ile ABD’den bir gelişinde buluştuk ve “Baraja gelir misin?” diye teklif ettim, o da memnuniyetle kabul etti. Dünyanın sayılı büyüklükteki barajlarından biri olmasının yanında, bir Türk müteahhitlik firmasının yapımını üstlenmiş olması, üstelik sınıf arkadaşı olarak benim de projeden sorumlu üst yönetici olmam onu kadar etkilemişti ki, “ABD’ye dönünce talebelerime bunu gururla anlatacağım” demişti.
Oğlu Sinan’la konuştuğumuzda, “Babam eve dönünce, bu seyahatinden uzun uzun çok memnun olarak bahsetti” demişti.