1982 Yılından Bugüne, İTÜ'nün Dünyaya Açılan Müzik Kapısı: Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı (TMDK)

Foto 1: Sait Paşa Konağı merdivenlerinde ‘Atatürk Korosu’ öğrencileri. Şef: Demirhan Altuğ, Korrepetitör: Rafet Yalbaz (ön sıra, solda) ve Osman Kut Dinçer (ön sıra, sağda).

İstanbul Teknik Üniversitesi bünyesinde eğitim vermek üzere ilk öğrencilerini 1982 yılında alan Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı, kısa süre sonra İTÜ'nün eğitim-öğretim programlarına uyum sağlama ve yeniden yapılanma çalışmalarını gerçekleştirmeye başladı. Bir yandan yarıyıl esaslı eğitim sistemine göre haftalık ders programları düzenlenirken diğer yandan yeni açılan Kompozisyon, Müzikoloji ve Türk Halk Oyunları bölümleri ile kendi yapılanmasını ve büyümesini sürdürdü. Öğrenci sayısı ile eğitimci sayısı da oldukça arttı.

O zamanki adı ile [Kültür Bakanlığı] İstanbul Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın öğrencisi olmak, İstanbul Belediye Konservatuvarı Türk Musikisi Nazariyatı Bölümü'nde öğrenim gören çoğu arkadaşım gibi benim de hayalimdi. O hayalle 1981 yılının 7-14 Eylül tarihleri arasında, Nişantaşı'ndaki tarihi Sait Paşa Konağı'nda, iki ayrı sözlü sınava girdiğimi dün gibi hatırlarım. Bunun ana nedenlerinden biri, Devlet Konservatuvarı öğrencilerinin, dört yıllık lisans eğitiminin ardından bir yüksekokul dengi diploma ile mezun olmalarıydı. Kuruluşu çok daha eskiye dayanan İstanbul Belediye Konservatuvarı'nın beş kademeli sınıf eğitimini tamamlayan öğrencileri ise herhangi bir resmi kurum eşdeğerliği olmayan mezuniyet vesikası ile mezun ediliyorlardı. O günlerde ülkemizde, İstanbul Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın benzeri bir başka müzik okulu yoktu. 1975 yılında Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlı bir meslek okulu olarak kurulan ve 1976 yılında orta ve yüksek ihtisas öğretim programı ile derslere başlayan bu okulun özel durumu; öğrencisi olmak isteyenler için kuvvetli bir tercih sebebiydi.1

Foto 2: Prof. Ercümend Berker.

1 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu'na göre hazırlanan İstanbul Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı Geçici Yönetmeliği'nin, T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Tebliğler Dergisi'nde [29 Eylül 1975/Pazartesi, 38 (1856), 421-427] ve Milli Eğitim Bakanlığı adına T.C. Resmi Gazete'de [13 Ekim 1975/Pazartesi, (15382), 5-10] yayımlanması ile İstanbul Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın resmi kuruluşu yürürlüğe girmiştir. Konservatuvar, yaklaşık ü. yıl sonra 17.8.1978 tarihli, bakanlıklar arası bir protokolle de Milli Eğitim Bakanlığı'ndan ayrılarak dönemin Kültür Bakanlığı'na devredilmiştir. [Detaylı bilgi için bkz. Cömert, E. (2021) İstanbul Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı (1975-1982), İstanbul Teknik Üniversitesi

Ülkemizin kültür-sanat hayatına yeni bir soluk getiren bu eğitim yuvası, Türkiye'nin hemen her köşesinden gelen talepleri karşılamakta zorlanır; öğrenci adayları da sınırlı bölüm kontenjanları için kendilerini kıyasıya bir yarışın içinde bulurlardı.

O sınav heyecanını, 1981 yılındaki sınavda başarısız olunca, bir yıl sonra, bir kez daha yaşadığımı belirteyim.

Foto 3: İstanbul Türk Musikisi Devlet Konservatuarı'nın ilk yıllarında, Sait Paşa Konağı'nın bahçesinde [Muhtemelen 1978/1979]. Ayaktakiler/Soldan: Nahid Rıfkı Dinçer, Sırrı Öztürk, Nevzat Sümer (Sırrı Öztürk'ün arkasında), Necdet Varol, Alâeddin Yavaşça, Güner Güney, Hurşit Ungay, Laika Karabey, Nida Tüfekçi, Neriman Altındağ Tüfekçi, Halil Aksoy, Ercümend Berker, Belkıs Aran, Kamil Şekerkıran, Haluk Doğan, Özcan Sevgen, Erol Deran, Naime Batanay, İhsan Özgen, Yavuz Özüstün, Cafer Açın; Oturanlar/Soldan: Haydar Sanal, Niyazi Sayın, Sadun Aksüt, Mutlu Torun, Serdar Öztürk, Nami Şenel.

Birbiri ardına girdiğim bu iki sınavın, tarihe iz bırakan bir önemi de vardır. Şöyle ki:

1981 yılındaki sınav; Kültür Bakanlığı bünyesinde eğitim veren İstanbul Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın ‘son giriş sınavı’ydı. 1982 yılındaki sınav ise İstanbul Teknik Üniversitesi bünyesinde eğitim verecek olan Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın ‘ilk öğrenci kabul sınavı’... Her iki sınavın aday kabul şartları da birbirinden farklıydı. 1981 yılındaki sınavda, bölümlerden birisine girebilmek için iki aşamalı s.zlü sınavı başarıyla geçmek gerekirken 1982 yılında, çift aşamalı ÖSS’den (Öğrenci Seçme Sınavı) belli bir barajın üstünde puan almak zorunluluğu şartnameye eklenmişti. Diğer yandan, o iki ayrı dönemin sınavları şeklen aynı gibi görünse de aralarında psikolojik, sosyolojik, idari, hukuki, vs. pek çok fark da vardı ama bizim bunları o günün atmosferi içerisinde kavrayabilmemiz mümkün değildi.

Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı Tarihçesi, Editör: Songül Karahasanoğlu, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları: 2021.1KTP/1, Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı Yayınları: 16, 77-212].

Foto 4: ‘Atatürk Korosu’ ve Şefleri Neriman Altındağ Tüfekçi [3 Haziran 1981, Çarşamba, Atatürk Kültür Merkezi].

Bundan 42 yıl evvel beni ve bir grup arkadaşımı İTÜ'ye bağlayan 1982 yılındaki o ilk sınav, şüphesiz, talih kuşunun başımızın üstünde dolaştığı, hayatımızın en anlamlı sınavlarından birisiymiş. İTÜ’lü olmanın gururu ile geçen öğrencilik ve ardından gelen eğitimcilik hayatımda yaşadıklarım gözümün önünden bir film şeridi gibi geçerken o 42 yıllık yaşanmışlığın her durağında farklı bir şarkının kulaklarıma fısıldandığını hissediyor ve bundan 49 yıl evvel Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde başlayıp, Kültür Bakanlığı ile devam eden ve ardından İstanbul Teknik Üniversitesi'ne bağlanarak daha da özgürleşen kültür-sanat ve bilim yolculuğumuzun mimarı hocalarımızı, kurucumuz Prof. Ercümend Berker'in manevi şahsında 2, gittikçe artan minnet ve hürmet duyguları ile ve tükenmez bir özlemle anıyorum. 3

Kuruluş amacı, Geçici Yönetmeliği'nde 4:

1. Teorik ve uygulamalı meslek eğitimi yaparak genel çağdaş musiki kültürü ile Türk Musikisi kültürünü sindirmiş yetenekli, yaratıcı, öğretici, yorumcu, araştırıcı, yapımcı sanatçılar yetiştirmek;

Foto 5: İTÜ TMDK Müzik Ortaokulu-Müzik ve Sahne Sanatları Lisesi Öğrencileri [Maçka/Mustafa Kemal Amfisi].

2. İlmi inceleme, araştırma, çalışmalar yaparak kültür muhtevamızı teşkil eden bu musikimizi işlemek, geliştirmek, yüceltmek, yaymak, özünü çağdaş anlayışa göre değerlendirmek, böylece milli öze, kaynağa ve sisteme dayalı çağdaş Türk musikisinin oluşmasını ve gelişmesini sağlamak...

şeklinde açıklanan [İstanbul] Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı; mesleki hedefleri birbirinden farklı Temel Bilimler, Şan, Saz Yapım ve Saz bölümleri ile eğitim hayatına başlamıştı.

2 Konservatuvarların da bir üniversiteye bağlanmasını zorunlu kılan 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunu'nun ardından (1981); [Kültür Bakanlığı] İstanbul Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın İstanbul Teknik Üniversitesi'ne bağlanmasını sağlayan ana etken ve karar verici Av. Ercümend Berker olmuştur. Zira Av. Ercümend Berker; çok yönlü bir sanat adamı olmasının yanı sıra saygıdeğer bir hukuk adamıdır. Yazılı arşiv belgelerindeki resmi/şahsi yazı ve yazışmalarına ve yıllar boyu onun yakınında bulunmuş meslektaşı Av. Beyza Koral'ın verdiği belge ve bilgilere göre 1948 yılında başlayan meslek hayatının daha ilk günlerinden 1990'lı yılların sonlarına kadar geçen zaman dilimi içinde Av. Ercümend Berker, İTÜ'nün rektörleri ile omuz omuza çalışmış ve tüm hukuk işlerini neredeyse tek başına ve yardımcıları ile birlikte yürütmüştür [G.rüşme: Av. Beyza Koral/07.3.2024]. Ayrıca detaylı bilgi için bkz. Cömert, E., Agm, 77-212.

3 Ercümend Berker; ‘İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı Kuruluşu’ başlıklı daktilo edilmiş bir yazısında da bu süreci anlatmakta, İTÜ bünyesine dahil olana kadar geçen sürede, kendisi ile birlikte yürüyen başlıca bir grup yol arkadaşını ve yönetim kurulu üyelerini şöyle sıralamaktadır: Ercümend Berker [Başkan], Alâeddin Yavaşça, Cahit Atasoy, Cüneyt Orhon, Fikret Değerli, Halil Aksoy [Başkan Yardımcısı], İsmail Baha Sürelsan, Prof. Dr. Muharrem Ergin, Neriman Tüfek.i, Nida Tüfek.i [Başkan Yardımcısı], Yalçın Tura, Yılmaz Öztuna, Yücel Paşmakçı.

4 Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı Geçici Yönetmeliği/13 Ekim 1975 Tarihli ve 15382 Sayılı Resmî Gazete'de yayımlanmıştır (1975), Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 6-7.

Foto 6: Bağlama Takımı. Takım Şefi: Yücel Paşmakçı [Maçka/Mustafa Kemal Amfisi].

Temel Bilimler, Şan ve Saz Yapım b.lümleri, dört yıllık yüksek ihtisas öğretim programına bağlı hizmet vermekteydi. ‘Saz’ bölümü ise kısmen MEB müfredatını da içeren bir ortaöğretim müzik ihtisas programıydı. Saz bölümü öğrencileri, 3 yıllık orta ve 3 yıllık lise eğitiminin ardından, aynı isim altındaki yüksek b.lümlerinde ya da tercihe göre başka bir yüksek bölümde eğitimlerine devam edebilmekteydi. Şan Bölümü'ne hazırlık mahiyetinde olan, lise düzeyin de bir eğitim programı daha vardı. Ve genel eğitim, her bölümde ‘yıllık’ programa tabi idi.

Foto 7: Öğrenci Orkestrası [Maçka/Mustafa Kemal Amfisi].

[İstanbul] Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı öğrencileri, 1983 yılına kadar Nişantaşı'ndaki tarihi Sait Paşa Konağı'nda öğrenim g.rdü ancak o tarihi konak, gün geçtikçe kalabalıklaşan çok bölümlü bir eğitim için elverişli değildi. Ne yazık ki 1988 yılında çıkan talihsiz bir yangın nedeniyle konak kullanılamaz hale gelince, dersler, tamamen İstanbul Teknik Üniversitesi'nin Maçka yerleşkesindeki kimya laboratuvarlarından bozma sınıflara aktarıldı. Esasen, İstanbul Teknik Üniversitesi'nin ilk öğrencileri olarak bizler, ilk ‘bahar’ dönemimizi 1983 yılı itibariyle Maçka yerleşkesindeki binalarımızda geçirmeye başlamıştık bile. Ortaöğrenim ise Nişantaşı'ndaki konakta devam etmiş ancak yangın sonrası tarihi Taşkışla binasının çatı katı, bir yıl süreyle öğrencilerimize tahsis edilmişti. Ardından, ortaöğrenim de Maçka yerleşkesine aktarıldı. İstanbul Teknik Üniversitesi bünyesinde eğitim vermek üzere ilk öğrencilerini 1982 yılında alan Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı, kısa süre sonra İTÜ'nün eğitim-öğretim programlarına uyum sağlama ve yeniden yapılanma çalışmalarını gerçekleştirmeye başladı. Bir yandan yarıyıl esaslı eğitim sistemine göre haftalık ders programları düzenlenirken diğer yandan yeni açılan Kompozisyon, Müzikoloji ve Türk Halk Oyunları bölümleri ile kendi yapılanmasını ve büyümesini sürdürdü. Öğrenci sayısı ile eğitimci sayısı da oldukça arttı.

Foto 8: Klasik Türk Musikisi Öğrenci Korosu ve Orkestrası. Yöneten: Prof. Nevzat Atlığ [Maçka/Mustafa Kemal Amfisi].

İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nı yarınlara hazırlayacak olan akademik unvana sahip kadrolar da bu süreçte yetişmeye başladı. İTÜ'lü ilk öğrenciler olarak bizler, lisans eğitimimizin ardından ara vermeden İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde açılan ‘Türk Musikisi’ üst başlıklı Yükseklisans [1986] ve Sanatta Yeterlik [1988] programlarının da ilk öğrencileri olduk. Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın ilk mezunları olup da çeşitli bölümlerde görev yapan idealist eğitimci büyüklerimiz ve arkadaşlarımız da bu yeni döneme olağanüstü katkı ve uyum sağladı.

Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın İTÜ'ye entegrasyonunu sağlayan aşama, büyük ölçüde 2000 yılında tamamlandı. Bu maksatla kuruluş yönetmeliğindeki temel hedeflere bağlı kalınarak stratejik hedeflerle eğitim misyonu ve vizyonu güncellendi. Ortaöğrenimden sanatta yeterlik/doktora eğitimine kadar uzanan geniş zaman diliminin dikey programları ve dersleri gözden geçirildi. Lisans bölümleri de eğitim hedeflerindeki fonksiyonlarına göre 5 Bestecilik, Çalgı Eğitimi, Müzik Teknolojileri [Çalgı Yapım ve Ses Tasarım Bölümleri], Müzik Teorisi, Müzikoloji, Ses Eğitimi ve Türk Halk Oyunları olarak, yeniden yapılandırıldı. Ortaöğrenim ise Müzik Ortaokulu ve Müzik ve Sahne Sanatları Lisesi olarak ve MEB eşdeğerliğine göre yeniden programlandırıldı.

Foto 9: Türk Halk Oyunları Bölümü öğrencileri [Maçka/Mustafa Kemal Amfisi].

Diğer taraftan İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde Konservatuvar Müdürlüğü ile ortaklaşa yürütülen lisansüstü eğitim programları ve dersleri de bu çerçevede yeniden hazırlandı. Çalgı-Ses, Geleneksel Danslar, Müzik Teorisi ve Kompozisyon ve Müzikoloji üst başlıkları altında yükseklisans programları; Müzikoloji ve Müzik Teorisi üst başlığı ile de doktora programı hayata geçirildi.

İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı; bu geniş yelpazeli eğitim-öğretim programını, günümüzde, İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlüğü'ne bağlı bir müdürlük olarak, sayısı 150'yi bulan profesör, doçent, doktor öğretim görevlisi, öğretim görevlisi, sanatçı öğretim görevlisi, sanat uygulatıcısı öğretim görevlisi, araştırma görevlisi ve öğretmen [Ortaöğretimde] gibi sıfatlara sahip akademik personelle birlikte başarıyla sürdürüyor 6.

5 Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın kurumsal ve eğitime dönük yapılanmaları hakkında daha geniş bilgi için bkz: Çalışkan F.& Doğan E.&Yılmaz, Z., ‘Belgeler ve Anlatılarla Kuruluşundan Günümüze İTÜ TMDK Ders Planları’, Age, 213-239.

6 İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın güncellenmiş misyonu, vizyonu ve stratejik hedefleri, bölümler bazında sürdürülen eğitim yapılanması, akademik kadroları vs. hakkında geniş bilgi için bkz. <https:// tmdk.itu.edu.tr/>, erişim tarihi 14.3.2024.

İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı; ülkemizin, devlet katında Türk müziği eğitimi veren ilk konservatuvarı olması nedeniyle Ege Üniversitesi Devlet Türk Müziği Konservatuvarı ve Gaziantep Üniversitesi Devlet Konservatuvarı başta olmak üzere, pek çok yerel konservatuvarın ve müzik eğitim kurumunun kurulmasına da model olmuştur.

Foto 10: Plaklar/Plak kılıfları (Prof. Ercümend Berker&Prof. Ş.Şehvar Beşiroğlu Kütüphane, Arşiv ve Dokümantasyon Merkezi).

Diğer yandan, İTÜ’nün dünyaya açılan müzik kapısı olarak, uluslararası eğitim/değişim programlarına da üyedir. Buna bağlı olarak, pek çok ülkenin akademisyenleri ve öğrencileri tarafından tercih edilmektedir.

Avrupa’daki yüksek.ğretim kurumlarının birbirleri ile çok yönlü işbirliği yapmalarını teşvik eden Avrupa Birliği eğitim programı Erasmus'a 2005 yılında dahil olmuş; Avrupa Birliği üyesi, Avrupa Ekonomik Alanı [AEA] üyesi ve üye olmaya aday ülkelerin yüksek öğretim kurumlarına mensup öğrenci ve akademisyenlerini de değişim esasına göre ağırlamıştır/ağırlamaktadır. Yanı sıra, [Üzeyir] Hacıbeyov Bakü Müzik Akademisi; Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Konservatuvarı; Nahçıvan Devlet Üniversitesi Konservatvuarı; Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Bulgaristan Provdiv Müzik Akademisi vd. gibi pek çok sanat kurumu ile karşılıklı temaslarda bulunmuş, protokoller imzalamıştır. YÖK'ün yabancı ülke kontenjanlarına bağlı olarak, dünyanın farklı köşelerinden gelen öğrencileri de eğitim-öğrenim programlarına kabul etmektedir.

Foto 11: Matbu nota mecmuaları (Prof. Ercümend Berker&Prof. Ş.Şehvar Beşiroğlu Kütüphane, Arşiv ve Dokümantasyon Merkezi).

Yarım yüzyılın eşiğine dayanan tarihi ile İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı, saygın akademik kadroları; müzik tarihimizin geleneksel değerlerini geleceğe taşıma ideali ile uyguladığı eğitim-öğretim programları, toplum hayatına kazandırdığı nice akademik-sanatsal üretimleri; ülkemizin dört yanına dağılmış, müzik hayatına yön veren mezunları; sahip olduğu zengin kütüphane, arşiv ve dokümantasyon merkezi 7; akademik kitap/akademik dergi, bülten yayınları ve müzik albümleri 8; bünyesinde görev yapan akademik kadrolarının bilim ve sanat dünyasına kazandırdığı binlerce yayın ile birlikte  hayata geçirdiği projeleri, patentleri ve alanında gerçekleştirdiği nice ilklerle, öncü kimliğini iftiharla sürdürmektedir.

7 Prof. Ercümend Berker&Prof. Ş. Şehvar Beşiroğlu Kütüphane, Arşiv ve Dokümantasyon Merkezi için bkz. <https://tmdkarsiv.itu.edu.tr/giris.php>, erişim tarihi 14.3.2024. Ayrıca bkz. Çetinkaya Şerik, G. (2019). Türk Müziği Bellek Kurumu: İTÜ TMDK Prof. Ercümend Berker-Prof. Ş. Şehvar Beşiroğlu Kütüphanesi, Arşiv ve Dokümantasyon Merkezi. Şehvar Beşiroğlu’ya Armağan, Editörler: Namık Sinan Turan, Şeyma Ersoy Çak, İstanbul: Pan Yayıncılık, 477-485.

8 İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın yaptığı yayınlar arasında; konservatuvar tarihinde iz bırakmış eğitimci-sanatçı hocalar hakkında biyografik kitaplar; organolojik ve müzikolojik sempozyum ve çalıştay bildirileri; Bestekârlar ve Klasik Fasıllar adı altında, çeşitli makamlarda hazırlanmış seri nota yayınları; bazı çalgılar için metot, etüt, tarihçe vb içerikli kitaplar; müzik araştırma yöntemleri, metrik yapı ve uluslararası varyant müzikler için modelleme çalışmaları ile kurumsal tarih/hatırat cinsinden kaynak kitaplar vardır. Uluslararası/hakemli Porte Akademik dergisi yanında, İTÜ'nün kendi stüdyolarında, mezunlarının/hocalarının imece usulü ürettiği CD formatında müzik albümleri de vardır. Bunlar, İTÜ'nün 240. ve 245. kuruluş yıldönümleri için ve İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın kuruluşunun 40. yıld.nümü için hazırlanmış ve yayımlanmıştır [Bkz. Pür Nida (Türk Halk Müziği), Meşk-i Safa (Klasik Türk Müziği) ve Aşkname (20. Yüzyıl Türk Müziği)]

Foto 12: Bir el yazması nota defterinden sayfalar [Prof. Ercümend Berker & Prof. Ş. Şehvar Beşiroğlu Kütüphane, Arşiv ve Dokümantasyon Merkezi].

İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı'nın mezun ettiği idealist gençler, dün olduğu gibi bugün de ülkemizin ve dünyanın en prestijli salonlarında ve seyirciye en yakın yerde, sahnedeki yerlerini alıp, sanat yeteneklerini seçkin repertuarlarıyla birlikte yarınlara taşıma gayreti içinde olurlarken diğer yandan ulusal ve uluslararası üniversitelerde büyük projelere imza atıp, nice ulusal ve uluslararası kongre, sempozyum, konferans, panel, atölye vb. organizasyonlarda fikirleri, becerileri ve bilimsel/sanatsal öğretileri ile mesleki alanlarına hizmet etmektedirler.

İnanıyorum ki adlarını diskoteklere, kartoteklere, kütüphanelere ve müzik tarihimizin rengârenk sayfaları arasına gururla yazdıran idealist neferleri; yanı başlarında yeşeren taze fidanlarla birlikte, dinamik coğrafyamızın ve tarihimizin gerçeklerinden ve modern dünyanın ve teknolojinin kaynaklarından uzaklaşmadan, 250. kuruluş yılını gururla kutlayan İstanbul Teknik Üniversitesi'nin güvenli şemsiyesi altında, Cumhuriyetimizin ikinci yüzyılını da inşa etmeyi başaracaklardır.

Foto 13: İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı Prof. Ercümnd Berker&Prof. Ş. Şehvar Beşiroğlu Kütüphane, Arşiv ve Dokümantasyon Merkezi.

NOT: İTÜ Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı tarihinin erken dönem fotoğraflarını (1, 2, 3 ve 4 numaralı fotoğraflar) ve Ercümend Berker'in şahsi arşivinden yazılı belgeleri benimle paylaşan Sayın Av. Beyza Koral Hanımefendi’ye teşekkürlerimi arz ederim [S. Şenel].